Fase 1 van de restauratie (het gesloten retabel, 2012-2016), leverde verbluffende resultaten op. Zeer oude overschilderingen (16de-eeuwse?) werden voorzichtig verwijderd. Daardoor werd een uitzonderlijk mooie laag blootgelegd waarin iedereen de hand van Jan Van Eyck erkende. In de goed gedocumenteerde publicatie die op de restauratie van fase 1 volgde, beschreven verschillende auteurs nauwkeurig en uitvoerig de behaalde resultaten. De internationale experten vergaderden 5 maal tijdens deze fase; 2 maal op aanvraag van de restaurateurs.
Onder de leiding van een andere restauratrice werd fase 2 (het open retabel, onderste register, 2016-januari 2020) een ramp. Het bovenste deel van het middenpaneel met de Aanbidding van het Lam werd onomkeerbaar beschadigd (op het schema hieronder, in het rood, ongeveer een vierde van de oppervlakte). De laag aan de oppervlakte, die volgens de restaurateurs een “16de-eeuwse overschildering…een continue stratigrafische laag” vormde, werd met een scalpel weg geschraapt, met het idee dat men het mooie resultaat van fase 1 zou kunnen evenaren.
Fig.: (schema H.V.) in het rood: zone waar de volledige oppervlakte is geschraapt. Bovendien richtte het scalpel veel schade aan. We zullen zien dat de oorzaak van de schade door het scalpel ligt in het feit dat de twee lagen kort na elkaar geschilderd waren. Twee lagen, kort na elkaar geschilderd, zijn bijna onmogelijk van elkaar te schrapen. Heel veel retouche werd vervolgens uitgevoerd, ongeveer op de helft van de weggeschraapte zone.
Niemand blijkt de datering ‘16de eeuw’ te betwisten. Nochtans kan geen enkele Laboratoriummethode noch technisch document een verflaag zo nauwkeurig dateren. In de 15de en 16de eeuw waren er zo een 20-tal pigmenten in gebruik. De “overschildering van de 16de eeuw” kon evengoed uit de 15de eeuw dateren, en de laag kon dus van Jan zijn. In tegenstelling tot het mooie resultaat van fase 1, komt men hier terecht op een zwak resultaat, zonder reliëf en zonder leven, zodanig beschadigd dat men er heel veel retouches zal moeten opzetten. Ongeveer 50% van de blootgelegde laag zal geretoucheerd worden, zonder talent, zoals men in de voorbeelden zal zien.
Na onderzoek blijkt het dat men het werk van Jan heeft weggeschraapt over de gehele ‘rode zone’, ongeveer een vierde van de oppervlakte van het paneel van de Aanbidding van het Lam. Het blijkt dat de onafgewerkte (?) en zwakke laag van Hubert daar door de restaurateurs met hun scalpel werd blootgelegd.
Op de website: http://closertovaneyck.kikirpa.be kan iedereen de beelden in hoge resolutie ophalen van ‘voor-, tijdens- en na de restauratie. Om gelijktijdig voor-, tijdens- en na restauratie op te halen tikt u op ‘during’. U kunt verder ‘inzoomen’.
De illustraties van dit dossier komen uit de genoemde website en zijn gekozen in de ‘rode zone’ van de Aanbidding, tenzij anders vermeld. Bijvoorbeeld, enkele details zijn ontleend aan de vleugels van de Ridders van Christus en aan de Pelgrims. De illustraties tonen onbetwistbaar dat het scalpel veel schade heeft aangericht.
Fig.: delicate details van de architectuur (links) werden weggekrabd met een scalpel (rechts).
Fig.: detail van gebladerte en van een straal, volledig door de restaurateurs bijgeschilderd, in de zone waar de zogenaamde “overschildering van de 16de eeuw” werd verwijderd. Niets is oud in dit detail.
Eens de restauratie voltooid, vroegen de restaurateurs een bijkomend jaar voor studie. Zij stelden dat de Aanbidding complexer was dan ze hadden gedacht. Zij hadden meer tijd nodig om hun rapport en publicatie voor te bereiden.
Het rapport (closertovaneyck, 2020) en de publicatie van 2021 (Steyaert et al.) zijn vrij zwijgzaam over de omvang van het wegschrapen. De brede geschraapte band staat niet als dusdanig vermeld in rapporten en dossiers. Noch is de omvang van de retouche aangegeven in een schema.
In de publicatie van 2021 (Griet Steyaert et al.) is het aantal pagina’s toegewijd aan de restauratie van het onderste retabel (centraal paneel en vleugels) uiterst beperkt (p. 9 tot 30, waarbij veel ruimte wordt besteed aan illustraties). In het boek staat verder een uitleg over de Aanbidding na restauratie (dus na de afname van de zogezegde “16e-eeuwse overschildering”).
Pas tijdens het bijkomend studiejaar ontdekken de restaurateurs dat Hubert aan de Aanbidding had gewerkt. Ze erkennen gezichten van mindere kwaliteit die ze aan hem toeschrijven, en een dubbele weide: die van Jan over die van Hubert. Die elementen waren altijd aan de oppervlakte zichtbaar geweest en de restaurateurs hadden die bij een grondig vooronderzoek kunnen zien. Dat er twee weiden over elkaar lagen, was reeds te zien sinds 1950. Kunsthistorici hadden ook reeds opgemerkt dat er grassprietjes geschilderd waren onder de fontein.
Een hoofdstuk verder in het boek worden de moeilijkheden onderstreept om de complexe stratigrafie te beschrijven. En het boek eindigt met een stilistische studie.
Fig.: (schema uit closertovaneyck, Froyen et. al., 2020 en publicatie Steyaert et al. 2021) de legende van dit schema stelt dat we hier in het rood “de verwijderde overschilderingen op paneel X” kunnen lokaliseren. Dit schema is vaag en misleidend. Terwijl in de zone bovenaan de oppervlakte volledig werd geschraapt, zijn in de andere zones, bijvoorbeeld in de grote mantels vooraan, soms enkel geringe details geschraapt, niet de volledige mantels. Het schema is representatief voor de twijfels over de lokalisatie van de ‘overschilderingen’.Had men de aanzet van Hubert en de afwerking van Jan erkend vooraleer men begon te restaureren, dan moest bijna het volledig tafereel in het rood liggen.
Twee adviescomités (nationaal, en internationaal), waren belast met het opvolgen van fase 2. Zij dachten dat ze hun taak hadden voltooid in 2021, toen de Aanbidding was teruggekeerd naar de Sint-Baafs kathedraal. Blijkbaar tot ieders voldoening.
Daar kwam echter verandering in 2021. Een Van Eyck kenner, Dirk Huyghe, begon vragen te stellen over de verdwijning van het kasteel ‘Cortewalle’. Bij naderbij kijken stelde we met enkelen vast dat veel meer dan het kasteel was verdwenen: een gehele zone, ongeveer een vierde van de oppervlakte bovenaan van de Aanbidding van het Lam. De zwakke bijdrage van Hubert was er nu blootgelegd, beschadigd door het geschraap met een scalpel en onhandig geretoucheerd. De Kerkfabriek en de Vlaamse Overheid hebben me dan belast met het opstellen van een rapport. De restaurateurs schreven een repliek. Een vergadering werd bijeengeroepen door de autoriteiten, en de zaak werd besproken op een vergadering in Gent op 30 augustus 2023.
Maatregelen werden getroffen, maar samen met Jean-Pierre Coppens vonden wij die niet voldoende, en we besloten een persconferentie te organiseren op 20 december 2023, en een website uit te werken om een breder publiek te informeren.
Was het niet voor de keuze van volledige transparantie, met foto’s in hoge definitie van voor- tijdens- en na restauratie, dan had het misschien lang geduurd voor men de schade ontdekte. Laat ons trouwens benadrukken dat de foto’s voor-, en na-, heel nauwkeurig een bepaalde situatie aangeven, maar dat de documentatie ‘tijdens’ een snapshot is van een evoluerende toestand. We merken soms op dat het document ‘tijdens’ gelijkt op het document ‘na’ met heel veel retouches, waarbij wij ons de vraag moeten stellen of er plekken zijn waar geen originele verflaag meer bestaat, waar alles werd weggekrabd?
